Meandry westernizacji Japonii. O „Dzikiej gęsi” Ōgaia Moriego.
Początek XX wieku w Japonii to czas, kiedy w przestrzeni polityki, gospodarki i kultury dają już o sobie znać skutki gwałtownej modernizacji na wzór Zachodu, która rozpoczęła się pół wieku wcześniej. To również czas intensywnego rozwoju nowych form w prozie i poezji, również inspirowanych zachodnią literaturą. Szczególnie popularną formą literackiej ekspresji w tym okresie jest powieść, określana terminem shōsetsu, który w swojej pojemności obejmuje utwory krótsze i dłuższe, o różnej tematyce i strukturze narracji. Shōsetsu to równocześnie przestrzeń kształtowania się nowoczesnej japońszczyzny stanowiąca niezwykłą mozaikę stylów i technik, które odzwierciedlają fascynacje japońskich autorów romantyzmem, naturalizmem czy zyskującym szybko na popularności modernizmem.
Twórczość Rintarō Moriego (1862-1922), piszącego pod pseudonimem Ōgai, jeśli nie liczyć kilku opowiadań rozsianych po różnych antologiach – wśród których znajdują się Tancerka (Maihime, 1890), Vita Sexualis (1909), Fushinchū (Remont/ W przebudowie, 1910), i Złudzenia (Mōsō, 1911) – jest stosunkowo mało znana polskim Czytelnikom. Tymczasem Ōgai jest znamienitym reprezentantem swojej epoki, człowiekiem wielu talentów: lekarzem wojskowym, tłumaczem, krytykiem literackim i pisarzem. I to pisarzem – jak pisze Mikołaj Melanowicz we wstępie do tłumaczenia Dzikiej gęsi – wyjątkowo płodnym, który „wyrażał swe myśli i odczucia w niemal wszystkich formach literackich: od poezji chińskiej po nowoczesne dramaty” (s. 19). Są u Ōgaia motywy romantyczne, zwłaszcza we wczesnych utworach; jest także fascynacja historią, w której można się przeglądać jak w lustrze. Powstające w ostatnich latach tłumaczenia utworów Ōgaia na język polski są warte szczególnej uwagi także ze względu na niełatwy język i styl oryginału.
Dzika gęś (Gan) pod względem stylu, formy i poruszanej tematyki jest świadectwem swojej epoki. To niedługa powieść, która ukazywała się na łamach literackiego czasopisma „Subaru” w latach 1911-1913, a w całości wydana została dwa lata później. Tłem wydarzeń przedstawionych w utworze są lata 80. XIX wieku, czyli wspomniany już czas westernizacji widocznej szczególnie jaskrawo w sposobie życia ówczesnych studentów, przed którymi pojawiły się możliwości zdobywania wiedzy na Zachodzie. Jeden z takich studentów – Okada – jest bohaterem Dzikiej gęsi. Jest on obserwatorem otaczającej go rzeczywistości, erudytą na wzór Ōgaia, kimś, kto w istocie umożliwia opowieść o Otamie – samotnej kobiecie z wzgórza Muenzaka będącej na utrzymaniu lichwiarza. Wędrówki Okady po Tokio są równocześnie okazją do nostalgicznych opisów miasta, które w chwili publikacji utworu zmieniło się już do tego stopnia, że odnajdywanie w nim znaków minionej epoki przychodziło z coraz większym trudem.
Język oryginału Dzikiej gęsi, co często umyka w przekładzie, jest niezwykle precyzyjny i przejrzysty, elegancki, choć raczej współczesny, w przeciwieństwie do pierwszych opowiadań Ōgaia zakorzenionych w klasycznej japońszczyźnie. Licznym odniesieniom do klasyki chińskiej towarzyszą odwołania do współczesności, a barwne szczegóły opisu sprawiają, że przedstawiana rzeczywistość staje się dla Czytelnika wręcz namacalna. Narracja utworu ma znamiona szkatułkowej, co było częstym zabiegiem w dziewiętnastowiecznej prozie japońskiej. Historię Otamy opowiada bezimienny narrator, posługujący się pierwszoosobowym zaimkiem „boku”, przedstawiający się w pierwszych zdaniach jako mieszkaniec bursy, w której mieszkał także Okada. Znaczna część opowieści toczy się jednak w trzeciej osobie, a perspektywa pierwszoosobowa wraca dopiero w ostatnich rozdziałach, w których należy szukać także genezy tytułu powieści. Końcowy akapit to próba rozliczenia się z możliwych nieścisłości obecnych w narracji – narrator antycypuje wątpliwości czytelnika, ale nie rozprawia się z nimi. Stwierdza jedynie, że „odpowiedzi na nie wykraczają poza ramy jego opowieści” (s. 217).
Wspomniany już wstęp Mikołaja Melanowicza przybliża Czytelnikom sylwetkę Ōgaia, wskazuje na elementy romantyczne obecne w Dzikiej gęsi i uwypukla znaczenie przypadku w powieści – to przypadek sprawia, że losy Okady i Otamy splatają się na krótko; to on decyduje o ich rozstaniu (s. 35). Okada jest postacią, w której dostrzec można pewne cechy i niektóre doświadczenia samego Ōgaia, także echa tego, co Richard Bowring nazywa „konfliktem między osobistym pragnieniem a dobrem wspólnym, nauką i sztuką, wiedzą kultywowaną na Zachodzie i japońską tradycją”[1]. W tym ujęciu Dzika gęś roztacza przed Czytelnikiem świat, w którym jak w soczewce skupiają się różnorakie zjawiska związane z westernizacją Japonii końca XIX i początku XX wieku. I chociażby z tego powodu dobrze, że pojawił się polski przekład tej powieści.
dr Katarzyna Sonnenberg-Musiał
Zakład Japonistyki i Sinologii UJ, e-mail: katarzyna.sonnenberg@uj.edu.pl
Tytuł: Dzika gęś
Tytuł oryg.: Gan (雁)
Autor: Ōgai Mori
Tłumacz: Izabela Plesiewicz-Świerczyńska
Wydawca: Glow Book
Data wydania: 2021 r.
ISBN: 987-83-960385-3-1
[1] Richard J. Bowring, Mori Ōgai: A Re-Appraisal, The Journal of the Association of Teachers of Japanese , Sep., 1975, t. 10, nr 2/3 (1975), 145-157.
