O tym, który widział i rozumiał więcej niż inni*. Recenzja zbioru opowiadań Akutagawy Ryūnosuke „Koła zębate”

Twórczość Akutagawy Ryūnosuke, choć przez współczesnych ceniona niezwykle wysoko, od początku bywała tematem kontrowersji. Jego wczesne utwory zaliczane są do kanonu literatury japońskiej i zamieszczane w szkolnych podręcznikach. Mimo to, kolejne pokolenia japońskich czytelników i krytyków literackich uważały go za mroczny symbol porażki intelektualistów epoki Taishō (1912-1925), a samobójcza śmierć kładła się cieniem na recepcji jego dzieł. Był jednak pierwszym szeroko rozpoznawanym za granicą nowoczesnym autorem japońskim i do dziś jest uważany za ojca krótkiej formy w literaturze japońskiej[1]. Donald Keene nazywa go „najbardziej uderzającą postacią literackiej sceny ery Taishō”[2], aczkolwiek ocenia dość surowo, przytaczając opinie tych, którzy – ze względu na bogactwo inspiracji i mnogość literackich odniesień – widzieli w pisarzu li tylko wirtuoza stylu i twórcę skrzących się „mozaik”, odmawiając mu wszak oryginalności. Mikołaj Melanowicz określił Akutagawę mianem „sumienia Japończyków wrażliwych na krzywdę i rozczarowanych modernizacją swego kraju”[3]. Natomiast Murakami Haruki zalicza Akutagawę do japońskich „pisarzy narodowych”, zauważając, że jego utwory przechodzą z pokolenia na pokolenie niczym DNA[4]. Dziś, także z perspektywy między innymi kataklizmu tsunami i katastrofy nuklearnej z 2011 roku[5], ale i w dobie obecnej pandemii, w jego twórczości ponownie możemy odkryć świeże i aktualne brzmienia.

W zbiorze Koła zębate znalazło się dwadzieścia pięć opowiadań, które należą do pierwszego okresu twórczości Akutagawy[6], charakteryzującego się uporządkowaną strukturą narracyjną, częstymi nawiązaniami do literatury klasycznej, np. Konjaku Monogatari, osadzeniem narracji w odległych czasach oraz lekkim humorem i ironią, której ostrze wymierzone jest w ludzkie słabości. Debiut Akutagawy w 1914 roku, jeszcze podczas studiów anglistycznych w Cesarskim Uniwersytecie Tokijskim, i omalże cała jego twórczość przypadły na czas buzującej fermentem intelektualnym epoki Taishō – czasu debat i sporów praktycznie na każdy temat, począwszy od myśli politycznej i społecznej dotyczącej kształtu państwa i społeczeństwa, organizujących je zasad, poprzez dziedziny takie jak edukacja, obyczaje oraz mody, które określały cele i styl życia w gwałtownie i radykalnie od kilku dekad zmieniającym się kraju. Równie burzliwe dyskusje toczono wówczas o kształt, sens, możliwości i wartość literatury. Były to czasy pełne sprzeczności i konfliktów, nadziei ale i głębokich frustracji, epoka zwana z jednej strony „demokracją”, z drugiej naznaczona chorobą psychiczną cesarza oraz stopniową konsolidacją politycznych sił skupionych wokół obozu dowódców militarnych i dociskania śrub w represyjnym aparacie państwa policyjnego. Wielkie pytania i aporie własnej epoki z niezrównanym kunsztem potrafił zakląć w słowa Akutagawa Ryūnosuke.

R. Akutagawa, Koła zębate, PIW.

Utwory w omawianym zbiorze zostały ułożone, z jednym wyjątkiem, w porządku chronologicznym. Otwiera go opowiadanie Hyottoko z 1915 roku. Czas pierwszych sukcesów literackich jest reprezentowany dalej przez opowiadania Nos oraz Kleik z batatów z 1916 roku, siedem utworów z 1917 r. po jednym z 1919 i 1920 oraz dwa z 1922 roku. Akutagawa był bacznym obserwatorem ludzkiej natury, szedł jednak pod prąd i wbrew naturalistycznej modzie i tworzył dzieła na wskroś artystyczne. Okres ten kończy się w roku 1923, kiedy potężne trzęsienie ziemi niemal całkowicie zniszczyło Tokio i Jokohamę i spowodowało olbrzymie straty w całym regionie Kantō. Akutagawa zaczyna wtedy poszukiwać nowych form wyrazu, eksperymentuje i zwraca się też ku niezwykle popularnej w tym czasie w Japonii prozie autobiograficznej, robi to jednak z właściwym sobie dystansem krytycznym, świadomością efektów stosowanych technik pisarskich oraz – a może przede wszystkim – z mistrzowską, choć coraz bardziej mroczną ironią. Niepozorne opowiadanie Choroba dziecka z 1923 roku to przykład jeszcze nie całkiem ponurej, pysznej ironii – czytelnik oddycha z ulgą, ponieważ gogolowska strzelba milczy, lecz pióro bezlitośnie godzi w dominujący wówczas trend naturalistycznego opisu najczęściej własnego życia twórców[7].  Z tego samego roku pochodzi opowiadanie Spór małpy i kraba – zachowująca formę bajki satyra społeczna, obnażająca mechanizmy działania systemu sprawiedliwości oraz mass-mediów, która dziś jest równie aktualna jak prawie sto lat temu. Koniec epoki Taishō i początek Shōwa (1925-1989) oznaczał dla Akutagawy coraz głębszą frustrację i lęk o kierunek w jakim zmierzała Japonia, ale także rozczarowanie człowiekiem i społeczeństwem. Znamiennym utworem tego okresu jest antyutopia Kappy, w omawianym tomie ten czas i nastrój reprezentują opowiadania zamieszczone na końcu: Rejestr umarłych i Koła zębate. Mroczny humor i sarkazm obnażają chaos i bezsens świata, w jakim pisarz czuje się zmuszony żyć, świata w którym coraz bardziej prześladują go lęki i obsesyjne wizje. Te ostatnie opowiadania to także zapis zmagania z twórczą niemocą i nasilającym się brakiem wiary w moc słowa. Koła zębate kończy dramatyczne pytanie: „Czy nie znalazłby się ktoś, kto udusiłby mnie we śnie?” Katarzyna Sonnenberg-Musiał widzi tu jednak nadzieję – kończy swą refleksję nad książką słowami: „Zaglądając w głąb ruin różnych postaci, czytelnik zyskuje szansę lepszego zrozumienia samego siebie”[8]. Akutagawa, nawet stojąc nad przepaścią i zaglądając w ruiny ludzkiej duszy, czyni to z ogromnym talentem.

Tłumaczka i znawczyni literatury japońskiej, Katarzyna Sonnenberg-Musiał, kreśli w posłowiu do zbioru biografię twórczą pisarza – sytuując go na tle epoki i pokazując rozmaite tropy możliwych odczytań, dzięki czemu nawet czytelnik po raz pierwszy sięgający po tego autora będzie w stanie nie tylko czytać z przyjemnością, co gwarantuje świetny język przekładu, ale również odnaleźć więcej i zrozumieć głębiej pisarza, który widział i rozumiał więcej niż inni. Koła zębate to pierwszy i zarazem, co niezwykle cenne, dający wgląd w całą twórczą drogę autora tak obszerny zbiór w języku polskim. Wydaje się zresztą, że nawet na niezwykle bogatym anglojęzycznym rynku literatury japońskiej nie ukazała się dotąd tak szeroko zakrojona antologia Akutagawy. Dzieła Akutagawy były przekładane na język polski, począwszy od noweli Kappy, wydanej u nas w 1963 roku, ponownie zamieszczonej w zbiorze Akutagawa Ryūnosuke. Życie szaleńca, pod zmienionym tytułem W krainie wodników[9]. Tom ten zawiera dziewięć opowiadań oraz słowo wstępne tłumacza i redaktora i do tej pory był u nas najobszerniejszą zwartą publikacją poświęconą Akutagawie Ryūnosuke. Wcześniej jego utwory były włączane w szersze, obejmujące wielu autorów antologie, zaś opracowania krytyczne dostępne były jedynie w czasopismach literaturoznawczych lub podręczniku literatury japońskiej[10]. W 2017 roku ukazał się bardzo interesujący numer czasopisma „Litteraria Copernicana, w całości poświęcony twórczości autora Rashōmona, zawierający teksty krytyczne oraz kilka opowiadań.

Tematyka i styl opowiadań Akutagawy zmieniały się z biegiem lat – w omawianym zbiorze te zmiany możemy prześledzić również na poziomie języka. Akutagawa, nazywany przez Murakamiego Harukiego mistrzem stylu,  w tłumaczeniu Katarzyny Sonnenberg-Musiał objawia swoje oblicze i jako genialny twórca opowiastek egzotycznych, pozornie prostych bajek z morałem, literackich żartów z kolegów po piórze, satyr polityczno-społecznych, ale także jako mroczny, przytłoczony chaosem własnych czasów twórca modernistyczny.

Aleksandra Szczechla

Zakład Japonistyki i Sinologii, Instytut Orientalistyki, Uniwersytet Jagielloński


Tytuł: Koła zębate
Tytuł oryg.: Haguruma (歯車)
Autor: Akutagawa Ryūnosuke
Tłumacz: Katarzyna Sonnenberg-Musiał
Wydawca: Państwowy Instytut Wydawniczy
Data wydania: czerwiec 2019 r.
ISBN: 978-83-66272-23-1


*Patrz: K. Sonnenberg-Musiał, Posłowie, w: R. Akutagawa, Koła zębate, Państwowy Instytut Wydawniczy 2019, s. 341.
[1] Zob. np.:  https://www.japantimes.co.jp/life/2012/03/18/general/ryunosuke-akutagawa-in-focus/#.XtoE4zozY2w (dostęp 5.06.2020).
[2] D. Keene, Dawn to the West, Columbia University Press 1998, s.556.
[3] R. Akutagawa, Życie szaleńca, wybór, tłumaczenie oraz wstęp: Mikołaj Melanowicz, Wydawnictwo Dialog 1998, s. 12.
[4] H. Murakami, Introduction. Akutagawa Ryūnosuke: Downfall of the Chosen, w: R. Akutagawa, Rashōmon and seventeen other stores, tłum. Jay Rubin, Penquin 2006, s. XXI.
[5] Zob.: Setny jubileusz opowiadania „Rashōmon”. Rozmowa z profesorem Sekiguchim Yasuyoshim, (w tłum. A. Jarosz): „Literaria Copernicana” 4 (24)/2017, s. 91-99.
[6] Por. K. Sonnenberg, W poszukiwaniu sposobu opisu natury ludzkiej. Strategie ironii we wczesnych utworach Akutagawy Ryūnosuke, „Litteraria Copernicana” 4 (24)/2017, s. 17.
[7] Więcej na temat stosowania ironii przez Akutagawę w: K. Sonnenberg, W poszukiwaniu sposobu opisu natury ludzkiej, ibid, s. 15-30, oraz R. Iwicka, Beethoven alias Wilson – ironia u Akutagawy jako remedium na chaos, „Litteraria Copernicana” 4 (24)/2017, s. 31-42. W tym tomie także opowiadanie Cebulki z 1919 roku, o podobnie ironicznym charakterze.
[8] K. Sonnenberg-Musiał, Posłowie, w: R. Akutagawa, Koła zębate, Państwowy Instytut Wydawniczy 2019, s. 354.
[9] R. Akutagawa, Kappy, tłum. M. Melanowicz, il. J. Młodożeniec, Państwowy Instytut Wydawniczy 1963 oraz R. Akutagawa, Życie szaleńca, Wydawnictwo Dialog 1998.
[10] M. Melanowicz, Literatura Japońska: Proza XX wieku. [t. 2]. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.

Wśród przekładów utworów Akutagawy zawartych w różnych zbiorach wymienić można:
Kesa i Morito oraz Jesienny pejzaż w: Irys. Opowiadania japońskie, Państwowy Instytut Wydawniczy 1960 (zawierający przekłady przekładów na język angielski);
Końskie nogi, tłum. S. Klonowski, G. Pauszer-Klonowska w: O duchach opowieści prawdziwe, Iskry 1977;
Piekieł wizerunek niezwykły w: Ballada o Narayamie, Państwowy Instytut Wydawniczy 1986;
Jesień w: Chrestomatia współczesnych opowiadań japońskich, Wydawnictwo Dialog 2005;
Chrystus z Nankinu oraz Du Zichun w: N. Atsushi, R. Akutagawa, Niesamowite Opowieści Z Chin Czyli O Uczniach Konfucjusza, O Poecie, Który Został Tygrysem, O Czarnoksiężniku Z Luoyangu i Wielu Innych Niezwykłych Postaciach, tłum. K. Szpilman, Wydawnictwo Siedmiogród 2014.
Chusteczka w: Sny i wizje w japońskich opowiadaniach przełomu XIX i XX wieku, wybór tekstów, tłumaczenie i komentarz K. Sonnenberg, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2017.

Ponadto kilka przekładów znalazło się na łamach czasopism:
Psy i flet, tłum. A. Heuchert, w: „Przegląd Orientalistyczny: Rocznik społeczno-naukowy” 2009, nr 3/4, s. 228-234.
List do starego przyjaciela,  tłum. M. Kaczmarz, w: „Japonica” 1999, nr 11, s. 173-176.
Kottōkan, czyli potrawka, tłum. A. Bednarczyk; Cebulki, tłum. R. Iwicka; Mikan, tłum. J. Wolska; Ōishi Kuranosuke pewnego dnia, tłum. A. Zalewska w: „Litteraria Copernicana” 4 (24)/2017.